Bộ Sách quý: QUẾ SƠN Y HỌC YẾU CHỈ

_ Lương Y TRẦN SỸ _

GIỚI THIỆU BỘ SÁCH QÚY:

“QUẾ SƠN Y HỌC YẾU CHỈ”
của Đốc học Hoa Xuyên Hầu NGUYỄN GIA CÁT
soạn vào cuối thế kỷ 18.

Gia đình tôi có lưu giữ bộ sách: “Quế Sơn Toàn thư” có cả thảy 07 quyển, trong đó có hai phần: “Quế sơn Thi tập” và “Y Học chỉ yếu” bằng quốc âm (chữ Hán Nôm), đã có trong tủ sách gia đình tôi từ lâu đời.

Đây là bộ sách rất quý, do chính thủ bút của Đốc học Hoa Xuyên Hầu Nguyễn Gia Cát (Kiết) soạn và Binh bộ hữu tham tri Đinh Thành Hầu Lê Trí Chỉ (tức Lê Quang Định) đề thư. Toàn bộ các quyển sách này gồm có: Thơ văn, văn điếu và nền Y học nước ta đã hơn 200 năm qua ở Đàng Trong (Chúa Nguyễn). Hiện nay, chưa có tài liệu nói về lịch sử YHCT Đàng Trong và của nhà Nguyễn (1600-1945). Với thủ bút của các quan Đại thần đương triều (Hầu Tước), tôi tin rằng đây là 1 pho sách có giá trị và có thể tin tưởng được trong việc nghiên cứu, bổ sung nhiều vấn đề về văn hóa, lịch sử, Y học của chúng ta.

Bộ sách có ghi các phần: Phú Thang, phú Mạch, phú Dược, phú Bệnh… không giống với các bộ sách của Trung Quốc như: Y học nhập môn, Thọ Thế Bảo Nguơn, Phùng thị cẩm Nang, Minh Y chỉ chưởng… và khi đối chiếu với các pho sách của Tuệ Tĩnh, Hải Thượng Lãn Ông thì nó có nhiều mặt chuyên biệt, đặc thù, ưu điểm riêng. Đặc biệt sách ghi đầy đủ: Lư San Mạch gồm 3 phần: Lư San cổ mạch quốc âm ca (thơ Lục bát), Bát yếu mạch phú và Bát yếu tổng ngoa, đã bị thất truyền ngay tại Trung Quốc; Nhân thân phú, y thuật phú, phú phương thang, chỉ Nam dược vật quốc âm ca (sách dây chữ Nôm cho lương y). Có phân khoa, phân mục, phú thang, phụ khoa, tiểu nhi, thương hàn, ngoại cảm lục dâm và tạp chứng… Một phần nhỏ đã được một số lương y phóng dịch ra Việt ngữ, như: Lư San mạch phú, Lư San Mạch ca, Nhân thân phú. Nhưng hầu hết các sách đã dịch đều có nhiều thiếu sót.

Chúng tôi giới thiệu một số đoạn, để qúy vị tham khảo:

1/ Phần đầu gồm những bài thơ, đã bị mất quyển Thượng, chỉ còn lại quyển hạ ghi 35 bài thơ của Nguyễn Gia Cát.

Ví dụ như: Tiểu Viên nhị thủ (Hai bài thơ vịnh về Hoa viên).

Bài 1:

Lang thụ Sâm sai trúc ảnh tà.
Biên tiền tương đối nhãn trung hoa.
Đồ họa đăng cát tăn văn thiểu.
Nhi phụ liên tường ỷ thoại đa...

Bóng tre lẫn ánh cau tà.
Trước sân viên nhỏ dáng hoa tỏ bày.
Bước lên lầu gổ thoảng nghe
Bên tường con mẹ râm ran chuyện trò.

- Tặng bạn Nguyễn Thụy Chương.

Tịch dương kiều bạn xướng lê câu.
Tuế nguyệt thiên lưu hiệp bằng thu.
Âm tín tăng kinh phong vũ đới.
Độc phong bất vị tiết sương hà.
Tương nghi dỉ thị phong lưu xứ.
Bất mịch do nhiên chúc dưỡng nhân.
Đông sơn minh nguyệt đáo quân bất….

Chiều hôm đứng tựa bên cầu.
Tháng năm dầu dãi, lại đâu Thu về
Gió mưa cản trở thư lâu đợi.
Núi cao há sợ tuyết sương phai
Chẳng phải vì vui chơi xứ lạ.
Ắt không phải rượu với thịt bày…

2/ Đoạn giữa ghi lại sơ lược tiểu sử Bá Đa Lộc:
“Thầy Bá Đa Lộc, Người nước Tây dương, tên hiệu Bá Đa Lộc (Pierre Joseph Georges Pigneau, thường được gọi là Pigneau de Béhaine. Được cử coi chủng viện ở Hòn Đất (Hà Tiên), được Mạc Thiên Tứ che chở nên đi truyền đạo dễ dàng trên đất Gia Định và Chân lập. Nắm rất rõ tình hình Đàng Trong. Năm 1784, Bá Đa Lộc mang Hoàng Tử Cảnh 4 tuổi, con lớn Nguyễn Ánh sang Pháp, nhờ Vua Louis 16 viện trợ quân sự).

Trong hơn 20 năm, Thầy Bá Đa Lộc ra vào quan ải, phát họa việc trấn thủ, tham vấn việc quân cơ… Những việc đã làm đủ truyền lại đời sau… Vào năm Kỷ Mùi (1799) Thầy theo quân tiến chiếm thành Qui Nhơn. Ngày 11 tháng 9 cùng năm, Thầy mất tại cửa biển Thị Nại, thọ 57 tuổi. Thầy được sắc phong: “Thái tử Thái phó Quân Công” và được đưa về cải táng, xây lăng mộ tại thành Gia Định, cũng là nơi xưa kia thầy sống lúc sanh tiền...

3/ Đoạn cuối ghi về Y học, bao gồm:

a/ Về Phương thang:

Thiều quang đúng tiết xuân phân.
Luận trong y học dược phương để truyền.
Nội kinh Y học các thiên.
Nhiều mùa phải chứng thì biên ra ngoài.
Mỗi chứng lại có tra bày.
Bịnh người gìa trẻ, gái trai tỏ tường.
Có chứng ngoại cảm, nội thương.
Thực hư biểu lý, âm dương tỏ tường.
Tam âm thì có tam dương.
Lục kinh truyền biến, có chi sa đà.v.v...
Đầu thang thanh phế tỏ cùng.
Bổ Trung Ích Khí bảo phù bệnh căn,
Thông dụng gia vị nhị trần.
Khứ bán gia bối mười phân trị đàm.v.v…

b/ Một số Phương thang thông dụng:

- Thập Thần thang:

Thập thần thang nội Tử tô đa.
Cam thảo, Trần bì, Hương phụ gia.
Bảo cát, Thăng ma tịnh Thược dược.
Xuyên khung, Bạch chỉ, Ma hoàng hòa.

- Hương Tô tán:

Hương tô tán tức quân Hương Tô.
Cam thảo, Trần bì, Cát, Bán thô.
Vô hãn, Ma hoàng nghi lượng nhập.
Não thống, Khung chỉ, bất khả vô.

- Cửu Vị Khương Hoạt:

Cửu vị Khương hoạt dụng Phòng phong,
Hoàng cầm, Bạch chỉ dữ Xuyên khung.
Thương truật, Sanh địa, Tề Tân, Thảo.
Tiển pháp hoàn dụng Khương, Táo, Thông…

c/ Về Mạch: Có Lư san mạch ca bằng thể thơ lục bát và Lư san mạch phú đều bằng Hán Nôm. Tôi đã dịch và chú giải cả hai phần trong tác phẩm "Y Học Tinh Hoa" xuất bản năm 2010, do nhà xuất bản Thanh Niên.

Y lâm đôi lúc thanh nhàn.
Coi trong kinh mạch lại càng tinh vi.
Môn đồ đạo thích thô tri.
Lư san phú chữ khôn bì độc thông.
Diễn âm thôi lại gia công.
Hai mươi bảy mạch hợp đồng âm ca .v.v…

d/ Ngũ tạng hình chứng và mạch phản khắc:
Can bệnh diện thanh, mục thống, tiện bế, cân cấp, nộ (giận), hàn nhiệt hữu khí, mạch đương Huyền khẩn, hựu kiêm Trường Phù nhi Đoãn Sáp vi bất trị. Tâm bệnh diện xích, thiệt cường.v.v


e/ Phân môn (khoa):
Trúng phong, Trúng hàn, ôn dịch, Trúng thử, Trúng thấp, nục huyết, niệu huyết, đàm ẩm, ế cách, tiêu khát, di tinh, sán khí, tiết tả, khái thấu, nha khoa, nha cam, đơn độc, đầu thống, hãn, tiện bế,khoa tiểu nhi,….

F/ Sách học thuốc chữ Nôm: Chỉ Nam sự vật quốc âm ca.

Trời thì hạo hạo uy uy.
Biến thì thăm thẳm, đạo thì mênh mang.
Yến oanh, hồng nhạn, hạt loan.
Tử uy sư tử, phụng hoàng kỳ lân.
Mẹo Thìn, Tỵ Ngọ, Mùi Thân.
Dậu Tuất, Hợi Tý, Sửu Dần tức chi.
Âm dương, bốn thể, hai thì.
Càn khảm, cấn chấn tốn ly khôn đoài…
Hà mô tức hiệu ểnh ương.
Thiềm thử con cóc, miẹn dương con cừu.
Nhiệt ngư tức hiệu cá xà (cá mập).
Ngặc ngư cá sấu, hoàng ngưu con bò…

Chúng tôi rất mong được sự giúp đở của Qúy cấp, để bộ sách “Quế Sơn Y học Yếu Chỉ” được dịch thuật và phát hành. Nhằm bảo vệ và phát huy nền Y HỌC DÂN TỘC, nhất là nền y học ở Đàng Trong đến nay tư liệu còn rất hiếm.

- Lương Y TRẦN SỸ.
- 8 Lê Hồng Phong, Tp Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận.
- Nhà thuốc Nguyên Hùng Đường.
- ĐT: 0988170818 - 0623823505.
- Email: Sy.nguyenhungbt.tran@gmail.com

Nguồn: Nhà thuốc Đông Y Nguyên Hùng